Η σύγχρονη Μαιευτική και Γυναικολογία είναι αρκετά απαιτητική και προσπαθεί να συμβαδίσει – όπως κι οι γυναίκες που την εμπιστεύονται – με τα διαρκώς μεταβαλλόμενα δεδομένα στην επιστήμη αλλά και στην κοινωνία μας ευρύτερα. Τα τελευταία χρόνια, οι μέθοδοι υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και η εξωσωματική γονιμοποίηση επιλέγονται όλο και περισσότερο από ζευγάρια που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν, ενώ παράλληλα φαίνεται πως αρκετές θεραπείες, έλεγχοι και μέθοδοι γύρω από τη γυναίκα και το παιδί «αγκαλιάζονται» δίχως ταμπού από τους νέους ανθρώπους. Για αυτά κι άλλα πολλά μιλήσαμε με τον πλέον ειδικό, τον γυναικολόγο Γιάννη Μαρινάκη, που δραστηριοποιείται στη γενέτειρά του, τα Χανιά, και μας μεταδίδει τον παλμό της επιστήμης του, καθώς και των ανθρώπων που τον εμπιστεύονται χρόνια τώρα.
Επιμέλεια: Άντζελα Βακάκη
Κύριε Μαρινάκη, θα θέλαμε να μοιραστείτε μαζί μας δυο λόγια για εσάς. Πού και πότε ξεκινήσατε τη σταδιοδρομία σας;
Γεννήθηκα και ενηλικιώθηκα στα Χανιά. Αποφοίτησα από το 1ο Λύκειο Χανίων το 1982, ενώ το 1988 αποφοίτησα από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ακολούθως, και αφού ολοκλήρωσα τη στρατιωτική μου θητεία – ως έφεδρος γιατρός στην Προεδρική Φρουρά – και την υπηρεσία υπαίθρου – ως κοινοτικός γιατρός στο Περιφερειακό Ιατρείο του Αλικιανού – , ξεκίνησα την ειδικότητα, κάνοντας αρχικά Γενική Χειρουργική στο Γενικό Νοσοκομείο Ρεθύμνου. Στη συνέχεια, ειδικεύτηκα στη Μαιευτική – Γυναικολογία, μοιράζοντας το χρόνο εκπαίδευσης μεταξύ του Royal Gwent Hospital της Μ. Βρετανίας και της Πανεπιστημιακής κλινικής του Νοσοκομείου «Αλεξάνδρα». Κατόπιν, μετεκπαιδεύτηκα στις σύγχρονες μεθόδους Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και Εξωσωματικής Γονιμοποίησης στο University College Hospital του Λονδίνου. Στα τέλη του 1999 επέστρεψα στα Χανιά, όπου άνοιξα Ιατρείο και έκτοτε δραστηριοποιούμαι ως ιδιώτης γιατρός, παρέχοντας υπηρεσίες στη Μαιευτική – Γυναικολογία.
Ποια είναι η εξειδίκευση σας στη Μαιευτική – Γυναικολογία, δεδομένου ότι οι ειδικότητες πλέον είναι πολλές; Ενημερώστε μας σχετικά.
Όπως σας ανέφερα και προηγουμένως, εξειδικεύτηκα στις διάφορες μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και στην εξωσωματική γονιμοποίηση στο University College Hospital του Λονδίνου. Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα, αρχικά, συνεργάστηκα με γνωστά κέντρα εξωσωματικής της Αθήνας. Τα τελευταία χρόνια, έχω τη χαρά και την τιμή να συνεργάζομαι με εξαιρετικούς συναδέλφους στο κέντρο εξωσωματικής της πόλης μας, όπου μου έχει δοθεί η δυνατότητα να ολοκληρώνω τις θεραπείες της εξωσωματικής γονιμοποίησης που αναλαμβάνω, με πολύ καλά αποτελέσματα.
Φημολογείται ότι η Ελλάδα ανήκει στους κορυφαίους προορισμούς για θεραπείες γονιμότητας. Ισχύει;
Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια, πολλά ζευγάρια έρχονται από το εξωτερικό στην Ελλάδα προκειμένου να υποβληθούν σε κάποια θεραπεία αντιμετώπισης προβλημάτων γονιμότητας. Οι λόγοι που αυτό συμβαίνει, καταρχάς, είναι η αξιοπιστία και η ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών από τα κέντρα γονιμότητας της χώρας, είναι σίγουρα η υψηλή εξειδίκευση των γιατρών και των εμβρυολόγων, όπως επίσης και το θεσμικό και νομικό πλαίσιο που ισχύει στα θέματα των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, υποστηριζόμενο και από την προοδευτικότητα των θέσεων της Εκκλησίας μας. Τέλος, πολύ σημαντικός παράγοντας προσέλκυσης ξένων στα Κέντρα Γονιμότητας της χώρας μας, είναι το χαμηλό κόστος των θεραπειών, συγκρινόμενο με αυτό των υπολοίπων χωρών της Ευρώπης και της Αμερικής.
Πριν από μερικά χρόνια το θέμα της εξωσωματικής γονιμοποίησης αποτελούσε ταμπού για πολλούς συνανθρώπους μας. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι ο κόσμος το αποδέχεται πια;
Κυρία Βακάκη, ζω και εργάζομαι τα τελευταία 22 χρόνια στα Χανιά. Σε αυτό το διάστημα, όπως και εσείς θα έχετε παρατηρήσει, έχουν επέλθει δραματικές αλλαγές στην κοινωνία και τη συμπεριφορά του κόσμου, κυρίως λόγω της επικοινωνιακής «καταιγίδας» που παρέχουν τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης. Ειδικά οι νέοι άνθρωποι μιλάνε πιο πολύ και πιο ελεύθερα για τα προβλήματα που τους απασχολούν. Η δυσκολία στην απόκτηση ενός παιδιού καθώς και η επιλογή της εξωσωματικής γονιμοποίησης, έπαψαν να αποτελούν κοινωνικό στίγμα. Τέλος, είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο πως η ευρεία διάδοση των θεραπειών υπογονιμότητας και τα υψηλά ποσοστά επιτυχίας τους συμβάλλουν καθοριστικά στην κοινωνική αποδοχή τους.
Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν, σήμερα, στην αύξηση της εξωσωματικής γονιμοποίησης;
Η αύξηση των θεραπειών εξωσωματικής γονιμοποίησης στις μέρες μας είναι πράγματι εντυπωσιακή, τόσο διεθνώς, όσο και στη χώρα μας. Βασικός παράγοντας, που συντελεί στην αύξηση αυτή, αποτελεί σίγουρα η ηλικία του ζευγαριού που προσπαθεί να τεκνοποιήσει και περισσότερο βέβαια η ηλικία της γυναίκας. Είναι, επίσης, ο ανδρικός παράγοντας, καθώς παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες, πως ο αριθμός και η ποιότητα του σπέρματος των ανδρών φθίνει και αυτό πιθανά οφείλεται στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Τέλος, στην αύξηση συντελεί και η βιαστική πολλές φορές απόφαση ορισμένων ζευγαριών να καταφύγουν σε αυτές τις μεθόδους, επηρεασμένα από το στρες που τους δημιουργούν τα κοινωνικά στερεότυπα, αλλά και από την αξιοπιστία τους, αφού πιστεύουν πως εύκολα και με ασφάλεια θα καταφέρουν να έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Έχουμε μήπως δεδομένα για τη μέση ηλικία των εγκύων στην Ελλάδα; Ποιοι είναι οι παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα;
Είναι γεγονός, ότι στις μέρες μας τα ζευγάρια παντρεύονται και αποφασίζουν να τεκνοποιήσουν με σημαντική καθυστέρηση σε σχέση με το παρελθόν. Ενδεικτικά, να αναφέρω πως το 1990 ο μέσος όρος ηλικίας της πρώτης εγκυμοσύνης στην Ελληνίδα ήταν τα 26 χρόνια, για να φτάσουμε το 2015 όπου ο μέσος όρος ηλικίας πρώτης εγκυμοσύνης έφτασε τα 30 χρόνια. Βασικός παράγοντας στην αλλαγή αυτή είναι βεβαίως οι απαιτήσεις που υπάρχουν στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Η γυναίκα σήμερα σπουδάζει και μάλιστα συχνά παρατείνει τις σπουδές της με μεταπτυχιακά διπλώματα, ώστε να βγει στην αγορά εργασίας με περισσότερα προσόντα. Τις πιο πολλές φορές, είναι υποχρεωμένη να εργάζεται για να συνεισφέρει στο οικογενειακό εισόδημα. Είναι, επίσης, γεγονός πως τα περισσότερα ζευγάρια έχουν την δυνατότητα να ανταπεξέλθουν οικονομικά στην έλευση ενός παιδιού σε σχετικά μεγάλη ηλικία. Τέλος, δεν θα πρέπει να υποτιμάμε τον συναισθηματικό παράγοντα, που συνήθως εκφράζεται με τη φράση κλισέ ότι «θα κάνω παιδί όταν εγώ νιώθω έτοιμος ή έτοιμη». Όλα τα παραπάνω δεν θα αποτελούσαν πραγματικό πρόβλημα, εάν δεν υπήρχε σύγκρουση με κάποιες «βιολογικές παραμέτρους». Δυστυχώς, η γονιμοποιητική ικανότητα της γυναίκας μειώνεται μετά τα 35 και μάλιστα κάθε χρόνος που περνάει μειώνει την πιθανότητα σύλληψης κατά 10%, ενώ μετά τα 40 τα πράγματα είναι ακόμα πιο δύσκολα. Επιπροσθέτως, με την αύξηση της ηλικίας αυξάνονται και οι πιθανότητες να προκύψει κάποιο γυναικολογικό ή άλλης φύσης ιατρικό πρόβλημα. Τώρα, ποια είναι η ιδανική ηλικία για να αποκτήσει κάποιος παιδί; Από βιολογική άποψη θα έλεγα το πρώτο παιδί να αποκτηθεί πριν τα 30, όμως θεωρώ πως η απόφαση είναι καθαρά προσωπική και έρχεται σε συνάρτηση μιας σειράς παραγόντων που σχετίζονται με την ηλικία, τον τρόπο ζωής, την οικονομική κατάσταση, αλλά κυρίως με την επιθυμία και τη θέληση του καθενός, δεδομένου ότι η γέννηση ενός παιδιού αποτελεί μια μοναδική εμπειρία χαράς, αλλά ταυτόχρονα είναι και τεράστια δέσμευση και ευθύνη. Ο κάθε άνθρωπος, λοιπόν, θα πρέπει να αναζητήσει το δικό του κατάλληλο χρόνο, τη δική του ιδανική ηλικία.
Το embryo freezing υπάρχει από παλιά αλλά πού βρισκόμαστε στην κατάψυξη των ωαρίων; Ποιες είναι οι προσπάθειες που γίνονται;
Πράγματι η κατάψυξη εμβρύων, στο πλαίσιο θεραπείας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, δίνει με αξιοπιστία τη δυνατότητα στα ζευγάρια να διατηρήσουν γεννητικό υλικό για επίτευξη εγκυμοσύνης μελλοντικά. Τελευταία, χάρη στην εξέλιξη της τεχνολογίας, έγινε δυνατή με μεγάλη αξιοπιστία η κρυοσυντήρηση των ωαρίων της γυναίκας. Τα ωάρια, λοιπόν, εξάγονται από το σώμα, καταψύχονται και αποθηκεύονται για μελλοντική χρήση, κάτι που στην ουσία επιμηκύνει την αναπαραγωγική ηλικία της γυναίκας. Έτσι, η κατάψυξη των ωαρίων προσφέρει την ευκαιρία διατήρησης της γονιμότητάς της στο μέλλον. Αυτό που, βεβαίως, πρέπει να γνωρίζει, είναι πως όσο νεότερη είναι κατά τη συλλογή των ωαρίων, τόσο περισσότερες οι πιθανότητες για μια μελλοντική εγκυμοσύνη. Η κατάψυξη των ωαρίων, αν το σκεφτείτε, αποτελεί μια επένδυση ζωής για τις γυναίκες που θέλουν να αναβάλουν την απόκτηση ενός παιδιού, καθώς για δικούς τους προσωπικούς ή άλλους λόγους δεν έχουν τη δυνατότητα να το κάνουν στο παρόν. Τις απελευθερώνει σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο απ’ το άγχος της τεκνοποίησης εντός στενών ηλικιακών ορίων.
Οι γυναίκες σήμερα είναι πιο ευαισθητοποιημένες στο θέμα του προληπτικού ελέγχου σε σχέση με παλιότερα; Τι περιλαμβάνει αυτός ο έλεγχος;
Πράγματι στις μέρες μας, ολοένα και περισσότερες γυναίκες επισκέπτονται έναν γυναικολόγο στο δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα προκειμένου να υποβληθούν σε προληπτικές εξετάσεις. Οι εξετάσεις αυτές περιλαμβάνουν το γνωστό σε όλους μας τεστ Παπανικολάου, που αφορά στην πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, γυναικολογική εξέταση και διακολπικό υπερηχογράφημα που μας δείχνει βλάβες των έσω γεννητικών οργάνων, δηλαδή της μήτρας και των ωοθηκών. Η εξέταση θα πρέπει να συμπληρώνεται με ψηλάφηση των μαστών και μαστογραφία μετά την ηλικία των 40 ή και νωρίτερα επί ευρημάτων ή οικογενειακού ιστορικού. Ακόμα πιο σημαντική είναι η συμβουλή και η σωστή καθοδήγηση του γιατρού σε θέματα πρωτογενούς πρόληψης, ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες για τη γυναίκα να αντιμετωπίσει προβλήματα τα οποία θα μπορούσαν να την επηρεάσουν, τόσο σωματικά όσο και ψυχικά.
Από την Αυστραλία, φαίνεται πως έχουμε καλά αποτελέσματα όσον αφορά τη μείωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας λόγω του αντίστοιχου εμβολίου. Ποια είναι η γνώμη σας σχετικά με το θέμα;
Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας φαίνεται ότι οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην ύπαρξη κάποιων υψηλού κινδύνου στελεχών του ιού των ανθρωπίνων κονδυλωμάτων. Όταν λοιπόν μιλάμε για εμβόλιο κατά του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, στην πραγματικότητα μιλάμε για ένα εμβόλιο που στρέφεται εναντίον των σημαντικότερων στελεχών του ιού των κονδυλωμάτων. Στην Αυστραλία το 2007, ξεκίνησε ένα εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμού όλων των κοριτσιών 12 και 13 ετών και ακολούθησε λίγα χρόνια αργότερα πρόγραμμα εμβολιασμού των αγοριών στην αντίστοιχη ηλικία. 20 χρόνια αργότερα, φαίνεται ότι η ανίχνευση του ιού των κονδυλωμάτων μειώθηκε κατά 90%, ενώ πλέον στην Αυστραλία μιλάνε για πλήρη εξάλειψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, μετά από μερικά ακόμα χρόνια. Στη χώρα μας, έχει εγκριθεί από το 2007 το εμβόλιο στα νέα κορίτσια. Τα ποσοστά εμβολιασμού, βέβαια, εδώ δεν πλησιάζουν τα ποσοστά εμβολιασμού της Αυστραλίας, φαίνεται, όμως, ότι και εδώ υπάρχει μία μείωση στην μόλυνση από τον ιό των κονδυλωμάτων, που στο μέλλον θα γίνει ακόμα σημαντικότερη, καθώς, όπως πληροφορήθηκα, ξεκινάει και στη χώρα μας πρόγραμμα εμβολιασμού και για τα αγόρια νεαρής ηλικίας. Το εμβόλιο είναι ασφαλές, δεν έχει σχεδόν καθόλου παρενέργειες και νομίζω ότι οι γονείς και οι γιατροί θα πρέπει να ενθαρρύνουν τα παιδιά να το κάνουν, προκειμένου να μειωθεί η πιθανότητα της νόσου, που, όπως όλοι ξέρουμε, έχει πολύ σημαντικές επιπτώσεις τόσο σωματικά όσο και ψυχικά, ιδιαίτερα στα κορίτσια.
Πόσο σημαντικός είναι ο προγεννητικός έλεγχος; Τα τελευταία χρόνια, ο προγεννητικός έλεγχος αποτελεί ρουτίνα κατά τη διάρκεια παρακολούθησης της εγκυμοσύνης. Σημαντικό ρόλο στον προγεννητικό έλεγχο έχει φυσικά ο υπερηχογραφικός έλεγχος του εμβρύου, καθώς και μια σειρά από αιματολογικά τεστ που έχουν στατιστικό χαρακτήρα, για να καθορίσουμε τις πιθανότητες ένα έμβρυο να πάσχει από κάποιο σύνδρομο ή να έχει συγγενείς ανωμαλίες. Επί ενδείξεων, διενεργείται ο επεμβατικός έλεγχος, είτε με λήψη χοριακών λαχνών στο τέλος του 3ου μήνα είτε με αμνιοπαρακέντηση στο τέλος του 4ου μηνός κύησης. Τελευταία εξέλιξη στον προγεννητικό έλεγχο είναι το NIPT test, με μια απλή εξέταση αίματος στην έγκυο μπορούμε να απομονώσουμε εμβρυικό DNA και να απαντήσουμε αν το έμβρυο πάσχει από κάποιες από τις συνηθέστερες χρωμοσωματικές ανωμαλίες με αξιοπιστία που ξεπερνά το 99%. Ο προγεννητικός έλεγχος είναι πολύ σημαντικός γιατί μειώνει το άγχος και την ανασφάλεια του ζευγαριού για το αν θα αποκτήσει ένα υγιές παιδί. Επίσης, προετοιμάζει κατάλληλα το ζευγάρι σε περίπτωση που χρειαστεί κάποια αντιμετώπιση το νεογνό ή το παιδί μετά τη γέννησή του. Μπορεί ακόμα να διαγνώσει κάποια προβλήματα που είναι διορθώσιμα με ενδομήτριες επεμβάσεις. Τέλος, μπορεί να αποτελέσει κριτήριο για τη διακοπή της κύησης, όταν κριθεί ότι το έμβρυο είναι μη βιώσιμο και δεν έχει νόημα η συνέχισή της.
Η τεχνολογία έχει εισβάλει και στη λαπαροσκοπική χειρουργική; Πώς ξεκίνησε;
Η λαπαροσκόπηση, που αρχικά ξεκίνησε ως μία διαγνωστική μέθοδος, σταδιακά εξελίχτηκε κυρίως κατά τη δεκαετία του ‘90 σε μια επαναστατική μέθοδο, τόσο στη Γενική Χειρουργική όσο και στη Γυναικολογία. Σε αυτό συνετέλεσε, όπως είναι φυσικό, η μεγάλη εξέλιξη της τεχνολογίας, κυρίως όσον αφορά τις οπτικές ίνες και την τεχνολογία του video. Το πλεονέκτημα της λαπαροσκόπησης είναι ότι καταφέρνουμε να κάνουμε επεμβάσεις χωρίς ιδιαίτερα μεγάλες τομές στην κοιλιακή χώρα και με αυτόν τον τρόπο μειώνουμε τον μετεγχειρητικό πόνο, επιταχύνουμε την έξοδο από το νοσοκομείο, το κόστος της νοσηλείας είναι μικρότερο και η επάνοδος στην εργασία ταχύτερη. Επίσης, οι μετεγχειρητικές συμφύσεις φαίνεται να είναι λιγότερες. Αυτό που, επιπροσθέτως, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναφέρουμε, είναι ότι με τη λαπαροσκόπηση έχουμε πληρέστερο και καλύτερο οπτικό πεδίο, λόγω του ομοιόμορφου φωτισμού και της μεγέθυνσης που επιτυγχάνεται. Όσον αφορά στη Γυναικολογία, το εύρος της Λαπαροσκοπικής Χειρουργικής έχει επεκταθεί πρακτικά στο σύνολο σχεδόν των καλοήθων γυναικολογικών παθήσεων, καθώς και σε κάποιες προσεκτικά επιλεγμένες ογκολογικές.
Στην Ελλάδα γίνονται αυξημένες καισαρικές ή έχουν αλλάξει τα δεδομένα; Ποιοι είναι οι λόγοι οι οποίοι οδηγούν τη γυναίκα σε αυτή την επιλογή;
Η καισαρική τομή είναι μια εναλλακτική μέθοδος γέννας που εφαρμόζεται τις τελευταίες δεκαετίες σε όλο τον κόσμο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχει συντελέσει στη δραματική μείωση της περιγεννητικής θνησιμότητας και νοσηρότητας, τόσο των εγκύων όσο και των νεογνών. Παρόλα αυτά, σωστό είναι η καισαρική τομή να περιορίζεται σε κάποιες απόλυτες ενδείξεις διεκπεραίωσης τοκετού. Με βάση αυτές, κανονικά δεν θα πρέπει να ξεπερνά περίπου το 20% του συνόλου των τοκετών. Στη χώρα μας παρατηρείται αυξημένο ποσοστό καισαρικής, που σε κάποιες περιπτώσεις αγγίζει και το 50%. Βασικότερος παράγοντας, κατά τη γνώμη μου, σε αυτό είναι η έλλειψη καλής προετοιμασίας και καθοδήγησης των εγκύων από έμπειρο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Ο μαιευτήρας γιατρός καθώς και η μαία θα πρέπει να προσπαθούν συνεχώς να μειώνουν το φόβο, το άγχος και την ανασφάλεια της γυναίκας για το φυσιολογικό τοκετό. Δυστυχώς, όμως, πολλές φορές συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, με αποτέλεσμα το άγχος και ο φόβος τους μπροστά στην ευθύνη να μεταδίδεται στην επίτοκο και να της μειώνει την απαιτούμενη προσπάθεια.
Η ποιότητα αλλά και η ποσότητα των παροχών φαίνεται πως είναι σε αρκετά ικανοποιητικά επίπεδα. Είναι, όμως, οικονομικά προσιτός ο ιδιωτικός τομέας;
Στη χώρα μας, παρότι έχουμε συνηθίσει να γκρινιάζουμε για διάφορα ζητήματα, στην πραγματικότητα η ποιότητα και η ποσότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας κυμαίνονται σε αρκετά υψηλό επίπεδο, δεδομένης μάλιστα και της εύκολης και γρήγορης πρόσβασης στο Δημόσιο Σύστημα Υγείας. Τα κενά και τις αδυναμίες του Δημόσιου Τομέα, έρχεται να καλύψει ένας πολύ δυναμικός Ιδιωτικός Τομέας Υγείας, ο οποίος είναι εξαιρετικά λειτουργικός και οικονομικά προσβάσιμος στους περισσότερους πολίτες της χώρας.
Μελλοντικά, κύριε Μαρινάκη, πώς θα θέλατε να εξελιχθεί το επάγγελμά σας;
Ο γιατρός που θα επιλέξει την ειδικότητα της Μαιευτικής – Γυναικολογίας, πρέπει εξαρχής να γνωρίζει τις ιδιαιτερότητές της. Η εργασία του είναι πολύ επίπονη, υπεύθυνη και απαιτητική. Προσωπικά, δεν έχω μετανιώσει ούτε στιγμή που την επέλεξα, καθώς τα δυνατά συναισθήματα, η ικανοποίηση και η αγάπη του κόσμου που εισπράττεις από αυτό το επάγγελμα – λειτούργημα είναι μοναδικά και θεωρώ πως υπερνικούν τα όποια μειονεκτήματά του. Στους νέους συναδέλφους που σκέφτονται να ασχοληθούν με αυτό το αντικείμενο, θα τους συμβούλευα να επιλέξουν με συναισθηματικά, αλλά και ρεαλιστικά κριτήρια. Το κυριότερο βέβαια είναι να τους αρέσει και να το αγαπούν, γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες. Επίσης, θα τους συμβούλευα να συνεργάζονται μεταξύ τους για να έχουν πιο ποιοτική καθημερινότητα, αλλά κυρίως για να βελτιώνονται και να έχουν καλύτερα αποτελέσματα στην εργασία τους. Εν ολίγοις, να κατανοήσουν και να θυμούνται πως η εποχή του ”one man show” στην Ιατρική έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί.
Τέλος, μετά από μία τόσο απαιτητική εργασία, προσωπικός ελεύθερος χρόνος υπάρχει;
Ο ελεύθερος χρόνος είναι αρκετά περιορισμένος και αφιερώνεται κατά κύριο λόγο στην οικογένειά μου, στη σύζυγο που μου συμπαραστέκεται δυναμικά όλα αυτά τα χρόνια αλλά και στα δύο παιδιά μου, τον Τάσο που είναι φοιτητής Ιατρικής και τη Στελίνα, που είναι μαθήτρια Λυκείου. Επίσης, προσπαθώ να κάνω πράγματα που με ευχαριστούν· ασχολούμαι με τον αθλητισμό, με το διάβασμα βιβλίων ιστορικού περιεχομένου και χαλαρώνω ακούγοντας μουσική.
